Theo quy định của Luật Bảo vệ Môi trường thì từ 1/1/2025 người dân bắt buộc phải phân loại rác trước khi thu gom, tuy nhiên trên thực tế ở thành phố cư dân làm theo thói quen là gom toàn bộ tất cả các loại rác: hữu cơ, vô cơ, thậm chí nguy hại vào trong 1 túi nilon cho vào thùng rác theo hệ thống thu gom, những chất thải rắn kích thước lớn thì vứt trộm ra khu vực vắng người, đồ tâm linh ( bát hương chân hương cũ, bàn thờ cũ, đồ thờ cũ…) thì ném thẳng xuống sông. Cũng có những gia đình đã thực hiện phân loại rác vài năm nay nhưng trước tình trạng toàn xã hội vứt rác như vậy họ cũng khó kiên trì làm đơn lẻ được lâu dài. Còn ở nông thôn đa số cũng tổ chức thu gom rác rồi xử lý bằng phương pháp đốt thủ công, còn ở nơi đường làng nhỏ ngõ xóm quanh có nên xe thu gom rác không vào được từng nhà, dân họ vứt rác thải khắp mọi nơi đất trống, có những làng có 3-4 bãi rác lộ thiên ô nhiễm nghiêm trọng cho môi trường và rác độc hại cũng ngấm thẳng xuống đất.
Chính sách phân loại rác là đúng đắn, là xu hướng chính của cư dân các nước phát triển, tuy nhiên áp dụng cho nước ta lại gặp nhiều khó khăn bất cập do rác thải cũng có đến 30-40 loại, nguyên nhân do dân trí, và do thiếu đồng bộ vì phân loại xong lại xử lý chung, tổ chức thực hiện và cơ chế tài chính chưa phân công phân cấp rõ ràng, nhiều địa phương chưa đủ nguồn lực cho thực thi chính sách, tại một số địa phương có doanh nghiệp thu gom rác bị nợ 3 năm chưa thanh toán dẫn đến tê liệt hoạt động.
Thực tiễn trên thế giới tại các nước phát triển : Singapore, Thụy Sỹ, Nhật, Mỹ, Canada … người dân có thu nhập cao chỉ cần phân loại rác cơ bản, những thứ nguy hại thu gom túi riêng, còn lại các công ty dịch vụ sẽ phân loại kỹ sau, các công ty xử lý rác tư nhân họ tách rác hữu cơ riêng để ủ phân hữu cơ, rác vô cơ tái chế bán phế liệu, rác thải độc hại chuyển đến nhà máy tái chế có trả phí, những nơi người dân thu nhập thấp sẽ tự phân loại được rác thì chi phí thu gom sẽ thấp hơn, chúng ta cũng nên tham khảo mô hình của họ.
Xử lý vấn đề rác thải là vấn đề khá rắc rối và cần có phối hợp chặt chẽ các yếu tố làm sao đồng bộ: từ quy hoạch, phân loại, thu gom, tái chế, xử lý… nên cần có lộ trình từng bước, người dân vẫn quen vứt rác bừa bãi để không tốn phí thu gom, hiện nay để bắt họ phân loại rất khó. Nhận thức của người dân về rác nguy hại còn rất hạn chế nên chăng trước tiên cần tập trung cho phân loại ra được các loại rác độc hại để tránh thảm họa môi trường, còn phân loại rác sinh hoạt thông thường hãy để các doanh nghiệp tư nhân đấu thầu lo. Cần xem xét thừa nhận vai trò của lực lượng “ve chai” họ nhặt nhựa phế thải và túi nilon làm giảm nhiều rác thải nhựa ra môi trường, góp phần vào quá trình tái chế, vai trò của làng nghề tái chế ắc quy họ gom ắc quy thải trên cả nước gom về để tái chế cũng giảm ô nhiễm cục bộ cho các vùng khác, giảm rác độc hại cho các bãi rác chôn lấp và khu đốt rác.
Đề xuất một số giải pháp trong giai đoạn hiện nay:
Thứ nhất, cần tuyên truyền cho người dân nhận thức các loại rác thải nguy hại hộ gia đình: Pin ắc quy hết hạn, bóng đèn huỳnh quang, thiết bị điện tử cũ hỏng, hộp đựng bao bì chất tẩy rửa: Pin, ắc quy nếu không được xử lý đúng cách có thể gây ra thảm họa môi trường do các chất độc hại kim loại nặng và a xít trong pin ắc quy ngấm vào đất và nước gây ô nhiễm có thể lên đến 50 năm làm ô nhiễm đất trồng, nước ngầm, khi đốt các chất này gây nguy hại đến hệ hô hấp của người: nhẹ thì viêm phổi, dị tật thai nhi, hít nhiều có thể ung thư. Tại Hàn Quốc ung thư là nguyên nhân số 1 gây ra tử vong do ô nhiễm môi trường nặng thời kỳ tăng trưởng nhanh để trở thành quốc gia phát triển, phim Hàn thời kỳ đó gần như phim nào cũng có nhân vật mắc ung thư. Làng nghề tái chế pin ắc quy ở Đồng Mai, Văn Lâm Hưng Yên có 97% trẻ em có chì trong máu cao hơn 3-7 lần mức cho phép, 70% chủ cơ sở bỏ nghề sau khi sinh con dị tật và ốm đau.
Thứ hai, với các đơn vị nhập khẩu, sản xuất pin thì cần thu thuế phí đủ để tái chế rồi Nhà nước xử lý chứ không trông chờ vào sự tự giác của doanh nghiệp vì đã nhiều năm nay tỷ lệ tuân thủ rất thấp, vẫn có tình trạng doanh nghiệp thoái thác, hoặc né trách nhiệm do chi phí tái chế khá cao.
Thứ ba, xem xét quy hoạch Khu làng nghề có xử lý nước thải để cấp phép thí điểm đưa các cơ sở tư nhân thu mua tái chế pin ắc quy vào hoạt động có kiểm soát, quản lý của Nhà nước, những loại pin tái chế không có lợi nhuận Nhà nước nên xem xét trợ giá ( kinh phí lấy từ nguồn thu thuế bán pin mới). Xây dựng mô hình thu gom phế liệu cho tư nhân làm tại các khu dân cư, giảm gánh nặng phân loại rác.
Thứ tư, là không đặt nặng mục tiêu phải đốt rác để phát điện mà việc xử lý khói sau khi đốt không còn chất độc nữa mới là quan trọng. Từng bước hiện đại hóa dần công nghệ xử lý rác : đốt phải xử lý được khói độc, trước khi chôn lấp rác phải loại bỏ được rác độc hại.
Thứ năm, lựa chọn doanh nghiệp có công nghệ an toàn chứ không chọn công nghệ lạc hậu, cần hỗ trợ doanh nghiệp xử lý rác bằng việc thanh toán dứt điểm chứ không để nợ vài năm như tại một số tỉnh, loại bỏ tư duy nhiệm kỳ lợi ích nhóm trong hoạt động quản trị công về môi trường.
Thứ sáu, cần chế tài đủ nặng để xử phạt các hành vi vứt rác ra nơi công cộng ( trước khi phạt phải lắp camera an ninh khắp ngõ xóm), nếu thải rác độc hại cần xử lý đủ răn đe, thường xuyên kiểm tra cắt thi đua lãnh đạo địa phương gây ô nhiễm môi trường hoặc xảy ra vụ việc về môi trường. Khuyến khích khen thưởng tôn vinh doanh nghiệp có trách nhiệm với xã hội, trách nhiệm với cộng đồng: chủ động thu gom pin như VietNam Tái chế (gồm HP, Apple, Fujifilm), thế giới di động, Bitis, Aeon, Nhà thuốc An Khang… đang gánh team bảo vệ môi trường Việt Nam.
Phân loại rác có thể thời điểm này chưa thành công do khách quan nhưng cần quản lý tốt rác thải độc hại, không để người dân tùy tiện vứt xả ra môi trường, nếu các Ban ngành cùng quyết liệt vào cuộc thì đảm bảo sau vài năm tới môi trường sẽ được cải thiện, giảm nguy cơ ô nhiễm kim loại nặng gây ung thư cho người dân, tránh được nỗi ám ảnh về bệnh tật của một số nước phát triển giai đoạn họ đã đi qua.
Huy Hà
