Hoàn thiện pháp luật tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên Việt Nam trong bối cảnh Luật tư pháp người chưa thành niên năm 2024.

Tóm tắt

Bài viết phân tích sự ra đời của Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 là bước ngoặc quan trọng trong việc hoàn thiện pháp luật tư pháp hình sự Việt Nam, chuyển đổi mạnh mẽ từ tư duy “trừng phạt” sang “phục hồi, giáo dục và tái hoà nhập”. Luật này nổi bật với việc thiết lập một hệ thống tư pháp chuyên biệt, thân thiện, cụ thể hoá các nguyên tắc bảo đảm lợi ích tốt nhất cho trẻ em, đồng thời mở rộng và đa dạng hoá các biện pháp xử lý chuyển hướng (bổ sung 12 biện pháp giáo dục thay thế hình phạt tù). Luật cũng giảm đáng kể mức hình phạt tù tối đa và tăng cường các quyền trong tố tụng (quyền có người đại diện, hỗ trợ chuyên gia tâm lý). Tuy nhiên, bài viết cũng chỉ ra những bất cập tồn tại trước đây và đặc biệt nhấn mạnh sự thiếu hụt cơ chế hỗ trợ đặc thù cho người chưa thành niên là người khuyết tật. Từ đó, tác giả đề xuất 12 nhóm giải pháp hoàn thiện đồng bộ, bao gồm: ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về 12 biện pháp xử lý chuyển hướng, sửa đổi các bộ luật liên quan, xây dựng cơ chế tố tụng thân thiện ( đặc biệt là quy trình hỗ trợ giao tiếp và tâm lý cho người chưa thành niên là người khuyết tật), đào tạo chuyên sâu cho cán bộ tư pháp, và quy định rõ trách nhiệm của gia đình, nhà trường, cộng đồng theo mô hình Tư pháp phục hồi, nhằm đảm bảo Luật 2024 thực sự đi vào cuộc sống xây dựng một hệ thống tư pháp vừa nghiêm minh vừa nhân đạo, thân thiện với trẻ em.

Summary

The article analyzes the promulgation of the Juvenile Justice Law of 2024 as a crucial turning point in perfecting Vietnam’s criminal justice legislation, marking a strong shift in mindset from ‘punishment’ to ‘rehabilitation, education, and reintegration.’ This Law stands out by establishing a specialized, child-friendly justice system, concretizing the principles of ensuring the best interests of the child, and simultaneously expanding and diversifying diversionary measures (adding 12 educational alternatives to custodial sentences). The Law also significantly reduces the maximum prison terms and enhances procedural rights (the right to a representative, psychological expert support). However, the article also points out prior shortcomings and particularly emphasizes the lack of specific support mechanisms for juveniles with disabilities. Consequently, the author proposes 12 sets of synchronous solutions for improvement, including: issuing detailed guiding documents for the 12 diversionary measures, amending related codes, building a friendly procedural mechanism (especially communication and psychological support processes for juveniles with disabilities), specialized training for judicial officials, and clearly defining the responsibilities of the family, school, and community according to the Restorative Justice model, all aiming to ensure the 2024 Law is effectively implemented to build a justice system that is both strict and humane, and child-friendly.

Đặt vấn đề

Người chưa thành niên là đối tượng đặc thù trong xã hội, chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần, do đó cần được pháp luật hình sự bảo vệ cũng như xử lý theo cách nhân đạo, hướng thiện, nhằm tạo điều kiện để họ phục hồi và tái hoà nhập cộng đồng. Trong đó, người chưa thành niên là người khuyết tật là nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất, cần có sự điều chỉnh pháp luật chuyên biệt để bảo đảm khả năng nhận thức, giao tiếp, và bảo vệ quyền lợi tố tụng của họ. Trong những năm qua, Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện pháp luật tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên. Đặc biệt, sự ra đời của Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 là một bước tiến quan trọng trong quá trình cải cách tư pháp, thể hiện rõ cam kết của Nhà nước trong việc bảo đảm quyền con người, quyền trẻ em theo chuẩn mực quốc tế.

Tuy nhiên, để Luật này thực sự đi vào cuộc sống, cần tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự và tố tụng hình sự liên quan, đặc biệt là bổ sung các quy định cụ thể nhằm hỗ trợ người chưa thành niên là người khuyết tật trong mọi giai đoạn tố tụng, cũng như cơ chế phối hợp liên ngành. Bài viết sẽ phân tích một số nội dung chính trong Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024, những điểm còn bất cập, và đề xuất hướng hoàn thiện pháp luật tư pháp hình sự, có tính đến yếu tố khuyết tật, đối với người chưa thành niên ở Việt Nam hiện nay.

Những điểm mới trong Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024

Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 (Luật số 59/2024/QH15) có nhiều điểm nổi bật, tập trung vào nguyên tắc bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên, tăng cường các biện pháp giáo dục, phục hồi và hạn chế tối đa việc áp dụng hình phạt tù. Luật này có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2026, trừ một số quy định có lợi cho người phạm tội được áp dụng ngay từ ngày công bố.

Một số điểm nổi bật bao gồm:

Xử lý chuyển hướng được mở rộng, đa dạng hơn
a) Phạm vi áp dụng rộng hơn, linh hoạt hơn

Luật quy đinh từ ngày 01/01/2026 sẽ áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội, nếu không thuộc trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự.
Không chỉ những tội ít nghiêm trọng mới được xem xét – cả cái tội rất nghiêm trọng, nghiêm trọng có thể được áp dụng xử lý chuyển hướng, tuỳ trường hợp cụ thể (ví dụ: rất nghiêm trọng do vô ý).
Luật xác định rõ trường hợp được áp dụng là người từ đủ 14 đến 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng (trừ những trường hợp loại trừ), và người từ đủ 16 đến 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng, nghiêm trọng hoặc rất nghiêm trọng do vô ý (căn cứ theo khoản 1,2 điều 37 Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024).

b) Số lượng và loại biện pháp xử lý chuyển hướng đa dạng hơn

Luật bổ sung tổng cộng 12 biện pháp xử lý chuyển hướng (căn cứ điều 36 Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024).
Trong số đó có nhiều biện pháp mới so với trước đây – bao gồm các biện pháp mang tính trợ giúp, giáo dục thay vì thuần trừng phạt. Ví dụ: tham gia chương trình học tập, dạy nghề; tư vấn tâm lý; công việc phục vụ cộng đồng; hạn chế đi lại, hạn chế tiếp xúc; quản thúc tại gia đình; giáo dục tại xã/phường; giáo dục tại trường giáo dưỡng.

c) Trường hợp nào không được áp dụng xử lý chuyển hướng rõ hơn

Luật liệt kê các trường hợp không thể áp dụng biện pháp này: Người chưa thành niên phạm tội đặc biệt nghiêm trọng; phạm tội nghiêm trọng nhiều lần; tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm; vai trò có tính chất quan trọng, không phải vai trò không đáng kể; các tội đặc định như giết người, hiếp dâm, sản xuất ma tuý,.. (căn cứ điều 38 Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024)

d) Thủ tục, điều kiện, chủ thể thực thi rõ hơn, tăng tính nhân văn

Thủ tục áp dụng xử lý chuyển hướng được quy định chi tiết hơn trong Luật: khi nào, ai được xem xét, ai quyết định, cơ quan nào giám sát, trách nhiệm nếu vi phạm nghĩa vụ của người được xử lý chuyển hướng.
Có quy định về biện pháp xử lý vi phạm nghĩa vụ của người chưa thành niên trong quá trình áp dụng chuyển hướng.

e) Mục đích thiên về giáo dục, hỗ trợ, tái hoà nhập cộng đồng

Luật hướng xử lý chuyển hướng nhằm hạn chế tối đa việc giam giữ, xử phạt nặng; ưu tiên các biện pháp giáo dục, tư vấn, phục hồi nhân thân, giúp người chưa thành niên sớm hào nhập cộng đồng.
Có ý kiến, khi người chưa thành niên có tiến bộ, có thể được chấm dứt trước thời hạn biện pháp xử lý chuyển hướng.

f) Không phân biệt công dân/người nước ngoài chưa thành niên trong một số trường hợp

Luật không loại trừ áp dụng xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên là người nước ngoài, nếu họ đáp ứng các điều kiện; tức là không có quy định loại trừ rõ ràng.

Thiết lập hệ thống tư pháp chuyên biệt đối với người chưa thành niên
a) Ban hành một đạo luật chuyên biệt, toàn diện

Trước đây quy định về người chưa thành niên phạm tội được phân tán trong Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự, Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý, v.v. Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 tập hợp các quy định về xử lý chuyển hướng, thủ tục tố tụng, thi hành án, tái hòa nhập cộng đồng dành cho người chưa thành niên trong một đạo luật riêng biệt.
Bãi bỏ Chương XII của Bộ luật Hình sự (một chương riêng dành cho người dưới 18 tuổi phạm tội), chuyển toàn bộ các quy định liên quan sang Luật này kể từ ngày 1/1/2026.

b) Thủ tục tố tụng riêng biệt, thân thiện hơn

Luật quy định thủ tục tố tụng với người chưa thành niên là người bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố, bị buộc tội, người làm chứng, người bị hại một cách riêng biệt hơn, phù hợp với nhận thức, lứa tuổi, tâm lý.
Thủ tục được rút ngắn: Luật quy định thời hạn điều tra, truy tố, xét xử đối với người chưa thành niên không được quá một nửa thời hạn tương ứng đối với người trưởng thành, trừ trường hợp vụ án phức tạp.

c) Cơ sở giam giữ, cơ sở thi hành án riêng

Luật quy định trại giam riêng hoặc phân trại hoặc khu giam dành riêng cho người chưa thành niên là phạm nhân trong trại giam.
Những cơ sở thực thi xử lý, giáo dục, hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng cho người chưa thành niên sẽ được tổ chức phù hợp lứa tuổi và đặc thù tâm sinh lý của các em.

d) Chuyên môn hoá, phân công trách nhiệm rõ ràng

Yêu cầu có người làm công tác xã hội trong hệ thống tư pháp người chưa thành niên để hỗ trợ, tư vấn, giáo dục.
Tăng cường đào tạo cán bộ (thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, luật sư…) chuyên sâu về tư pháp người chưa thành niên.

e) Nguyên tắc, chuẩn mực quốc tế và bảo vệ quyền trẻ em được đưa vào hệ thống

Luật được xây dựng dựa trên các nguyên tắc như lợi ích tốt nhất của trẻ em, thủ tục thân thiện, quyền được đại diện, trợ giúp pháp lý, phiên dịch nếu cần, hạn chế biện pháp cưỡng chế, giữ bí mật cá nhân v.v.
Việc tách vụ án hình sự có người chưa thành niên phạm tội (vụ án riêng) được quy định rõ để hạn chế ảnh hưởng tiêu cực từ việc bị xét xử chung với người trưởng thành.

Tăng cường quyền của người chưa thành niên trong tố tụng

Luật Tư pháp Người chưa thành niên 2024 có nhiều quy định mới hoặc quy định cụ thể hơn để bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong tố tụng. Một số quyền nổi bật:

a) Quyền đại diện

Người chưa thành niên có quyền có người đại diện tham gia tố tụng.
Người đại diện (cha, mẹ hoặc người giám hộ) có quyền tham gia trong các hoạt động tố tụng: lấy lời khai, hỏi cung, đối chất, khám xét người, tham gia nhận dạng, nhận biết giọng nói…
Nếu đại diện hiện tại không bảo đảm lợi ích của người chưa thành niên thì có thể được chỉ định người đại diện khác.

b) Quyền được hỗ trợ chuyên môn

Được sự hỗ trợ của chuyên gia y tế, tâm lý, giáo dục, xã hội học khi cần thiết.
Đối với người bị hại hoặc làm chứng là trẻ em, được hỗ trợ tương tự.

c) Quyền được thông tin, quyền hiểu thủ tục tố tụng

Người chưa thành niên có quyền được thông tin đầy đủ và kịp thời, bằng ngôn từ đơn giản, thân thiện, dễ hiểu về các nội dung liên quan đến vụ án/vụ việc tố tụng.
Được thông báo, giải thích về quyền và nghĩa vụ theo Luật.

d) Quyền giữ bí mật cá nhân

Luật quy định rõ quyền đảm bảo bí mật cá nhân trong suốt quá trình tố tụng đối với người chưa thành niên.

e) Quyền trợ giúp pháp lý

Luật quy định rõ người chưa thành niên có quyền được trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật.

f) Quyền đề nghị áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng

Nếu là bị can, bị cáo, người chưa thành niên có quyền đề nghị chuyển hướng thay vì bị đưa qua toàn bộ thủ tục hình sự nếu đáp ứng điều kiện.

g) Quyền khiếu nại các quyết định xử lý chuyển hướng

Người chưa thành niên có quyền khiếu nại quyết định về việc áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng.

h) Quyền tham gia tố tụng với môi trường thân thiện hơn

Phiên tòa được tổ chức xét xử thân thiện, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên.
Thông báo trước về thời gian, địa điểm tố tụng cho người đại diện, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi.

Biện pháp phục hồi thay vì trừng phạt

Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 là một bước ngoặt quan trọng trong chính sách hình sự của Việt Nam đối với nhóm người chưa thành niên. Một trong những nguyên tắc cốt lõi và nổi bật nhất của luật này là tư tưởng “ Phục hồi thay vì trừng phạt”. Nguyên tắc này không chỉ là sự đổi mới trong tư duy lập pháp, mà còn phản ánh xu hướng tiến bộ trên thế giới, phù hợp với các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên như Công ước Liên Hợp Quốc về quyền trẻ em.

a) Nguyên tắc xử lý người chưa thành niên

Theo Khoản 3 Điều 5, Luật quy định: “Việc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội phải căn cứ vào hành vi phạm tội, nhân thân, độ tuổi, mức độ trưởng thành, khả năng nhận thức của họ về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nguyên nhân, điều kiện gây ra tội phạm và yêu cầu của việc phòng ngừa tội phạm”. Đây là lần đầu tiên nguyên tắc phục hồi được hiến định rõ ràng trong luật chuyên ngành.

b) Giám mức hình phạt tù tối đa

Đối với người từ 14 – <16 tuổi: tối đa 9 năm tù
Đối với người từ 16 – <18 tuổi: tối đa 15 năm tù

So với Bộ luật Hình sự 2015, mức tù tối đa này đã giảm đáng kể, phản ánh rõ chính sách nhân đạo và tập trung vào phục hồi.

c) Khuyến khích hình phạt không giam giữ

Tăng cường án treo, hoãn chấp hành án tù, tha tù có điều kiện
Giao cho gia đình, nhà trường, địa phương phối hợp giám sát – giáo dục
Tránh để người chưa thành niên bị ảnh hưởng tiêu cực trong môi trường giam giữ

d) Tư pháp thân thiện – quy trình tố tụng đặc thù

Thời hạn điều tra, xét xử rút ngắn ( không quá ½ thời hạn thông thường)
Khi hỏi cung, phải có người đại diện hợp pháp và chuyên gia tâm lý đi kèm
Phòng xử án, trại giam phải thiết kế phù hợp với trẻ em

Đảm bảo rằng toàn bộ quy trình tố tụng vẫn giữ đúng tính chất giáo dục – phục hồi, không tạo áp lực tâm lý lên người chưa thanh niên.

III. Những bất cập trong pháp luật hiện hành

Trước năm 2024, hệ thống pháp luật Việt Nam chưa có một đạo luật chuyên biệt dành riêng cho người chưa thành niên trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Các quy định liên quan chủ yếu được rải rác trong các bộ luật. Sự thiếu hụt này dẫn đến nhiều bất cập cả về lý luận và thực tiễn, đặc biệt là đối với nhóm người chưa thành niên là người khuyết tật. Dưới đây là những hạn chế nổi bật:

Bộ luật Hình sự 2015 ( sửa đổi 2017)
Bộ luật Tố tụng hình sự 2015
Luật Thi hành án hình sự 2019
Một số văn bản dưới luật ( Thông tư liên tịch, hướng dẫn ngành,…)

Mặc dù có đề cập đến người chưa thành niên, nhưng chưa tạo thành một cơ chế đầy đủ, đồng bộ, chuyên biệt, dẫn đến nhiều bất cập cả về lý luận và thực tiễn. Dưới đây là những hạn chế nổi bật đã được nhận diện và là lý do thúc đẩy việc xây dựng Luật Tư pháp người chưa thành niên:

Không có luật chuyên biệt về tư pháp người chưa thành niên

Thực trạng:

Trước năm 2024, pháp luật Việt Nam không có một đạo luật chuyên biệt, toàn diện dành cho người chưa thành niên trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án.
Các quy định rải rác trong: Bộ luật Hình sự 2015 (Điều 91 đến điều 107); Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (Chương XXVIII); Luật Thi hành án hình sự 2019, Luật Trẻ em 2016, các nghị định, thông tư liên tịch,…
Không có luật chuyên biệt khiến việc áp dụng quy định riêng cho người chưa thành niên là người khuyết tật hầu như không thể thực hiện.
Hệ quả:
Thiếu sự thống nhất, khó áp dụng đồng bộ.
Cơ quan tiến hành tố tụng khó xác định quy trình cụ thể cho từng giai đoạn.
Quyền của người chưa thành niên dễ bị bỏ qua hoặc áp dụng không nhất quán giữa các địa phương.

Quan điểm xử lý còn nặng tính “trừng phạt”

Thực tế:

Các quy định trong Bộ luật Hình sự tuy có giảm nhẹ cho người chưa thành niên nhưng vẫn ưu tiên phạt tù, thiếu biện pháp thay thế.
Toà án vẫn áp dụng hình phạt tù giam nhiều cho trẻ phạm tội, kể cả các hành vi ít nghiêm trọng hoặc do hoàn cảnh đặc biệt (ví dụ: trộm cắp nhỏ, đánh nhau trong trường học,…)

Ví dụ:

Một thiếu niên 16 tuổi ở miền Trung từng bị kết án 6 tháng tù giam vì hành vi cướp giật điện thoại – mặc dù là lần đầu phạm tội, chưa có tiền án, gia đình khó khăn.

Hệ quả:
Không đảm bảo nguyên tắc “giáo dục là chính”.
Làm tăng nguy cơ gắn kết với tội phạm chuyên nghiệp trong nhà giam.
Mất cơ hội phục hồi, dẫn đến tái phạm cao.

Thủ tục tố tụng chưa phù hợp với đặc thù tâm lý, nhận thức của người chưa thành niên

Thực tế:

Chưa có cơ chế bắt buộc sự tham gia của người đại diện hợp pháp hoặc chuyên gia tâm lý trong quá trình hỏi cung, lấy lời khai. Đặc biệt, thiếu quy định về sự có mặt của thông dịch viên ngôn ngữ ký hiệu hoặc chuyên gia hỗ trợ cho người chưa thành niên là người khuyết tật (như trẻ tự kỷ, trẻ khiếm thính, trẻ khuyết tật trí tuệ)
Việc hỏi cung sử dụng ngôn ngữ pháp lý cứng nhắc, dễ khiến trẻ bị hiểu sai, khai sai.
Không có quy định cụ thể về thiết kế phòng hỏi cung, phòng xét án thân thiện với trẻ em.

Ví dụ:

Nhiều vụ việc, trẻ khai không đúng sự thật vì sợ hãi hoặc không hiểu câu hỏi pháp lý dẫn đến sai lệch quá trình tố tụng.

Hệ quả:
Vi phạm nguyên tắc bảo vệ người chưa thành niên trong tố tụng
Dế dẫn đến oan sai, ép cung hoặc khai sai do áp lực tâm lý và rào cản giao tiếp/nhận thức, đặc biệt đối với người chưa thành niên là người khuyết tật.

Thiếu các biện pháp thay thế hình phạt tù

Thực tế:

Chứ có hệ thống các biện pháp xử lý không hình sự như: giáo dục tại cộng đồng, tham gia chương trình cải tạo ngoài trại giam, hoà giải với người bị hại.
Việc áp dụng án treo, hoãn thi hành án tù còn rất hạn chế.
Hệ quả:
Thiếu cơ hội giáo dục ngoài xã hội
Không tạo điều kiện để trẻ tái hoà nhập công đồng ngay từ đầu.

Không có chương trình hỗ trợ tái hoà nhập sau khi chấp hành án

Thực trạng:

Không có quy định cụ thể về trách nhiệm của cơ quan, tổ chức xã hội trong việc hỗ trợ người chưa thành niên sau khi ra trại.
Không có chính sách nghể nghiệp, tâm lý, xã hội để hỗ trợ tái hoà nhập

Hệ quả:

Trẻ dễ bị kỳ thị, quay lại môi trường cũ, tái phạm cao.
Gánh nặng xã hội tăng vì thiếu cơ chế hỗ trợ hậu cải tạo.

Thiếu sự phân loại và tách biệt trong giam giữ

Thực trạng:

Nhiều trại giam, cơ sở giáo dưỡng chưa có điều kiện phân loại, tách biệt người chưa thành niên với người thành niên.
Không có chương trình phục hồi cá nhân hoá, cán bộ chưa được đạo tạo chuyên sâu về giáo dục vị thành niên.
Người chưa thành niên là người khuyết tật có nguy cơ cao bị bạo lực, đe doạ, bắt nạt hoặc bị trầm cảm, rối loạn tâm lý do không được chăm sóc, hỗ trợ đặc biệt).

Hệ quả:

Người chưa thành niên có nguy cơ:
- Bị bạo lực, đe doạ, bắt nạt
- Bị “ lây nhiễm” tội phạm từ người lớn
- Mất định hướng về tương lai, bị trầm cảm, rối loạn tâm lý

Thiếu quy định cụ thể về vai trò của gia đình, nhà trường, cộng đồng

Thực trạng:

Gia đình, nhà hàng, tổ chức đoàn thể không được quy định rõ trách nhiệm trong quá trình hỗ trợ, giáo dục, giám sát người chưa thành niên.
Thiếu cơ chế phối hợp liên ngành giữa: công an – viện kiểm sát – toà án – giáo dục – y tế – đoàn thể.
Cần quy định rõ vai trò của các tổ chức hỗ trợ người khuyết tật trong mạng lưới bảo vệ trẻ em.
Hệ quả:
Quá trình xử lý thiếu tính đồng bộ, nhiều vụ việc bị xử lý một cách “hành chính hoá” hoặc cực đoan hoá.
Không tạo được “mạng lưới báo vệ trẻ em” đúng nghĩa.

Như vậy, các bất cập trong pháp luật hiện hành đã trực tiếp ảnh hưởng tiêu cực đến quyền và lợi ích của người chưa thành niên khi tham gia vào quá trình tố tụng hình sự. Đồng thời, cũng làm giảm hiệu quả của hệ thống tư pháp hình sự nói chung trong việc phòng ngừa tội phạm vị thành niên.

Chính vì vậy, việc ban hành Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 là:

Một bước chuyển mình về tư duy pháp lý từ “trừng phạt” sang “ phục hồi – giáo dục – tái hoà nhập”.
Đáp ứng đúng chuẩn mực quốc tế.
Góp phần xây dựng nền tư pháp thân thiện, công bằng và phát triển bền vững.

Đề xuất hướng hoàn thiện pháp luật

Để Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 phát huy hiệu quả thực tế và đảm bảo tính nhân văn, công bằng cho mọi đối tượng, đặc biệt là người chưa thành niên là người khuyết tật, tác giả để xuất 12 nhóm giải pháp hoàn thện đồng bộ, có bổ sung yếu tố người khuyết tật:

Ban hành văn bản hướng dẫn thi hành chi tiết và đồng bộ

Lý do:

Mặc dù Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 đã được ban hành, nhưng để luật đi vào thực tế, cần có:

Nghị định của Chính phủ
Thông tư của Bộ Công an, Bộ Tư pháp, Bộ GD&ĐT…

Đề xuất:

Ban hành nghị định hướng dẫn đầy đủ về 12 biện pháp xử lý chuyển hướng, trong đó có quy định về việc cá nhân hoá các biện pháp này, lồng ghép các dịch vụ hỗ trợ y tế, tâm lý, giáo dục đặc biệt cho người chưa thành niên là người khuyết tật.
Có thông tư liên ngành quy định cách phối hợp giữa công an – viện kiểm sát – toà án – trường học – gia đình.
Quy định tiêu chí đánh giá hiệu quả phục hồi của người chưa thành niên sau khi xử lý

Bổ sung quy định vào các luật liên quan

Đề xuất:

Sửa đổi Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự, Luật Thi hành án Hình sự để đảm bảo tính thống nhất và tương thích với Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024
Lồng ghép nội dung phục hồi, chuyển hướng, hoà giải,… vào các văn bản dưới luật.

Xây dựng cơ chế tố tụng thân thiện hơn

Đề xuất cụ thể:

Bắt buộc có người đại diện hợp pháp và chuyên gia tâm lý trong quá trình hỏi cung lấy lời khai. Đối với người chưa thành niên là người khuyết tật cần thêm thông dịch viên ngôn ngữ ký hiệu hoặc chuyên gia hỗ trợ giao tiếp/chuyên viên công tác xã hội có chuyên môn về khuyết tật.
Tạo phòng hỏi cung thân thiện: dùng tranh ảnh, bàn ghế nhỏ, ánh sáng dịu, có trang thiết bị phương tiện hỗ trợ nghe, nhìn, giao tiếp cho người khuyết tật.
Đảm bảo việc hỏi cung, lấy lời khai phải phù hợp với mức độ nhận thức và khả năng diễn đạt của người chưa thành niên là người khuyết tật.
Hạn chế mặc đồng phục công an, sử dụng còng số 8, phòng giam lạnh lẽo khi tiếp xúc với người chưa thành niên
Mục tiêu: Giảm căng thẳng tâm lý, đảm bảo tính an toàn, thân thiện và nhân đạo.

Tăng cường quy định bảo vệ người bị hại là trẻ em

Lý do: Trẻ em vừa có thể là người vi phạm, vừa có thể là nạn nhân.

Đề xuất:

Có quy trình riêng để hỗ trợ trẻ bị hại (tư vấn, bảo vệ quyền lợi, can thiệp tâm lý)
Quy định rõ quyền từ chối đối chất, tham gia tố tụng thông qua người giám hộ

Cụ thể hoá các biện pháp xử lý chuyển hướng

Đề xuất:

Ban hành hướng dẫn về”
- Cách áp dụng, theo dõi 12 biện pháp chuyển hướng
- Tiêu chuẩn lựa chọn biện pháp phù hợp với từng độ tuổi, hành vi, hoàn cảnh, có xét đến loại hình khuyết tật và mức độ hỗ trợ cần thiết.
Xây dựng mô hình “Trung tâm công lý phục hồi” tại địa phương

Áp dụng mô hình “tư pháp phục hồi” theo nhóm

Đề xuất:

Thí điểm chương trình hoà giải ba bên: người phạm tội – người bị hại – gia đình
Tổ chức mô hình phiên toà giả định, câu lạc bộ pháp luật học đường giúp các em hiểu hậu quả của chính hành vi vi phạm pháp luật

Phát triển các chương trình tái hoà nhập cộng đồng

Kết nối người chưa thành niên sau xử lý với:
Trung tâm dạy nghề, hướng nghiệp
Các tổ chức đoàn thể, công tác xã hội
Nhà nước hỗ trợ quỹ hỗ trợ tái hoà nhập, giảm học phí, hỗ trợ việc làm, hỗ trợ tâm lý

Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ tư pháp

Tổ chức lớp đào tạo nghiệp vụ đặc thù cho cán bộ công an, kiểm sát, thẩm phán làm việc với trẻ em.
Đào tạo kiến thức về:
Tâm lý học lứa tuổi đặc biệt, tâm lý học khuyết tật
Kỹ năng giao tiếp, thuyết phục không dùng ép buộc, lấy lời khai với người chưa thành niên là người khuyết tật
Các kỹ năng đánh giá rủi ro tái phạm

Tăng cường đội ngũ hỗ trợ pháp lý và tâm lý

Đề xuất:

Mỗi địa phương cần có đội ngũ:
Luật sư trợ giúp pháp lý miễn phí
Chuyên viên tâm lý trẻ em
Tăng ngân sách nhà nước để bảo đảm quyền được hỗ trợ pháp lý của mọi người chưa thành niên

Quy định rõ trách nhiệm của các chủ thể liên quan

Đề xuất:

Luật hoá vai trò cụ thể của:
Gia đình: giáo dục, giám sát, phối hợp với chính quyền
Nhà trường: phát hiện – hỗ trợ học sinh vi phạm
Chính quyền địa phương: hoà giải, giáo dục tại cộng đồng
Đoàn thể: tham gia tư vấn, định hướng nghề nghiệp, hỗ trợ tâm lý
Mô hình tư pháp phục hồi chỉ thành công khi cả xã hội cùng vào cuộc.

Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật

Đề xuất:

Đưa nội dung Luật Tư pháp người chưa thành niên vào chương trình Giáo dục công dân, Giáo dục pháp luật trong trường học
Tổ chức các hoạt động ngoại khoá, hội thảo, mô phỏng phiên toà để giáo dục ký năng phòng tránh vi phạm pháp luật

Xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về tư pháp người chưa thành niên

Lý do: Để phục vụ đánh giá hiệu quả chính sách và quản lý rủi ro tái phạm

Nội dung đề xuất:

Lưu trữ thông tin về:
Quá trình xử lý
Biện pháp đã áp dụng
Mức độ phục hồi, tái phạm
Đảm bảo tính bảo mật, chỉ dùng cho mục đích quản lý và nghiên cứu.

Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 là bước tiến lớn, nhưng để thực sự phát huy hiệu quả,cần:

Sự hoàn thiện về thể chế
Hệ thống hỗ trợ đồng bộ
Nâng cao nhận thức và trách nhiệm xã hội

Những đề xuất nêu trên không chỉ nhằm khắc phục bất cập trước đây, mà còn hướng tới một hệ thống tư pháp thân thiện, công bằng và nhân đạo cho người chưa thành niên – đúng theo tinh thần “phục hồi thay vì trừng phạt”.

Kết luận

Luật Tư pháp người thành niên năm 2024 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong tư duy lập pháp và chính sách hình sự của Việt Nam, khi lần đầu tiên một đạo luật chuyên biệt được xây dựng nhằm điều chỉnh toàn diện các vấn đề liên quan đến người chưa thành niên trong tố tụng hình sự. Luật không chỉ phán ánh sự thay đổi mạnh mẽ từ tư duy trừng phạt sang phục hồi – giáo dục – tái hoà nhập, mà còn tiệm cận các chuẩn mực quốc tế về quyền trẻ em, tư pháp vị thành niên thân thiện và nhân đạo.

Tuy nhiên, việc ban hành luật mới chỉ là bước khởi đầu. Để đạo luật này phát huy hiệu quả thực tế, cần tiếp tục hoàn thiện các khía cạnh pháp lý, thể chế, tổ chức và nguồn nhân lực. Những bất cập trong hệ thống pháp luật hiện hành như: thiếu văn bản hướng dẫn, thủ tục tố tụng chưa thân thiện, thiếu cơ chế hỗ trợ sau xử lý, vai trò gia đình – nhà trường – xã hội chưa rõ ràng… vẫn là những rào cản lớn.

Trong bối cảnh đó, việc hoàn thiện pháp luật tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên không chỉ đòi hỏi sửa đổi, bổ sung hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, mà còn cần một chiến lược dài hạn, đồng bộ, bao gồm:

Nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ tư pháp
Tăng cường sự tham gia của cộng đồng
Phát triển các mô hình tư pháp phục hồi hiệu quả
Xây dựng môi trường pháp lý thân thiện với trẻ em

Từ do, Việt Nam sẽ xây dựng được một hệ thống tư pháp vừa nghiêm minh, vừa nhân đạo, bảo đảm quyền lợi tối đa cho mọi trẻ em, bao gồm cả trẻ em khuyết tật, vừa bảo đảm quyền lợi của người chưa thành niên, vừa góp phần giữ vững trật tự xã hội và thúc đẩy phát triển bền vững.

Bùi Thị Lan Anh