Trong bối cảnh Việt Nam chuyển mình, xã hội không ngừng phát triển, quyền và nghĩa vụ của người khuyết tật ngày càng được đảm bảo, vấn đề bảo đảm quyền tiếp cận pháp luật và trợ giúp pháp lý (TGPL) cho người khuyết tật (NKT) càng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây không chỉ là yêu cầu nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật, mà còn là cam kết của Nhà nước trong việc bảo đảm công bằng, bình đẳng và nhân văn cho một bộ phận quan trọng của xã hội. Việc bàn sâu về tiếp cận pháp luật và TGPL cho NKT cũng chính là góp phần khẳng định nguyên tắc “Không có gì về chúng tôi mà không có chúng tôi” mà Công ước quốc tế về Quyền của NKT (CRPD) đã đặt ra.
Tiếp cận pháp luật và TGPL là một trong những quyền cơ bản của công dân, đóng vai trò cầu nối quan trọng để NKT có thể thực hiện và bảo vệ các quyền khác của mình. Tuy nhiên, trên thực tế, NKT – vốn là nhóm được coi là dễ bị tổn thương và thường xuyên phải đối mặt với nguy cơ bị xâm phạm quyền lại chính là những người gặp nhiều khó khăn nhất khi tiếp cận dịch vụ pháp lý. Có thể nói, bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho NKT không chỉ là yêu cầu của pháp luật mà còn là thước đo của một xã hội công bằng, văn minh và nhân văn.
Hệ thống pháp luật Việt Nam đã ghi nhận nhiều quy định tiến bộ nhằm khẳng định và bảo vệ quyền tiếp cận pháp luật, quyền được TGPL của NKT. Hiến pháp năm 2013, quy định rõ Nhà nước có chính sách trợ giúp đối với NKT, tạo cơ sở hiến định cao nhất cho việc xây dựng các quy định cụ thể. Luật Người khuyết tật năm 2010, tại Điều 4, xác định NKT có quyền được TGPL. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, tại Điều 7 và hướng dẫn thi hành, tiếp tục khẳng định NKT (trừ NKT nhẹ không thuộc trường hợp hoàn cảnh khó khăn) là một trong những đối tượng được hưởng TGPL miễn phí, qua đó đặt nền tảng pháp lý rõ ràng cho việc triển khai dịch vụ này. Đồng thời, Việt Nam cũng là thành viên của Công ước Liên Hợp Quốc về Quyền của NKT (CRPD), trong đó Điều 13 quy định quyền “Tiếp cận tư pháp”, yêu cầu các quốc gia thành viên phải có biện pháp bảo đảm để NKT tiếp cận hiệu quả hệ thống tư pháp trên cơ sở bình đẳng.
Mặc dù khung pháp lý đã khá toàn diện nhưng việc tiếp cận pháp luật và TGPL trên thực tế của NKT vẫn gặp nhiều rào cản. Về thể chế và nhận thức, thông tin pháp luật chủ yếu dưới dạng văn bản viết nên gây khó khăn cho người khiếm thị hoặc người có hạn chế về nhận thức; thủ tục pháp lý lại phức tạp, khiến NKT khó có thể tự mình thực hiện. Về cơ sở vật chất và hạ tầng, nhiều trụ sở, cơ quan vẫn chưa bảo đảm điều kiện tiếp cận như lối đi cho xe lăn, nhà vệ sinh thân thiện hay biển báo chữ nổi; đồng thời cũng thiếu các tài liệu pháp lý bằng chữ nổi, sách nói hoặc phần mềm đọc chuyên dụng cho người khiếm thị. Về giao tiếp và dịch vụ, người khiếm thính thường gặp khó khăn khi tham gia tố tụng hoặc tiếp cận TGPL do thiếu phiên dịch viên ngôn ngữ ký hiệu/phiên dịch không đảm bảo vì nhiều thuật ngữ chuyên môn, đặc biệt trong các vụ việc liên quan đến khái niệm pháp lý phức tạp. Bên cạnh đó, đội ngũ cung cấp dịch vụ pháp lý cũng chưa được đào tạo đầy đủ để có thể làm việc với từng dạng khuyết tật. Về kinh tế và xã hội, nhiều NKT còn mang tâm lý e ngại, tự ti hoặc sợ bị kỳ thị nên không dám tìm kiếm sự hỗ trợ; trong khi đó, dù TGPL là miễn phí, chi phí gián tiếp cho đi lại, ăn ở và thời gian vẫn là gánh nặng đáng kể đối với những người có hoàn cảnh khó khăn.
Thực tiễn triển khai dịch vụ trợ giúp pháp lý vẫn còn nhiều rào cản về hạ tầng và nguồn nhân lực. Kết quả khảo sát năm 2024 của UBQGNKT cho thấy nhiều trụ sở cơ quan công quyền, công trình công cộng chưa đáp ứng quy chuẩn tiếp cận; đội ngũ trợ giúp viên pháp lý thiếu kỹ năng giao tiếp với người khiếm thính, khiếm thị. Bộ xây dựng mới ban hành QCVN 10:2024/BXD nhằm thay thế quy chuẩn cũ, hướng tới thiết kế phổ quát để khắc phục hạn chế này. Đây là bước tiến quan trọng để biến quyền hiến định thành quyền có thể tiếp cận trong thực tế.
Để tháo gỡ những rào cản này, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp. Trước hết là hoàn thiện chính sách và pháp luật, trong đó việc thể chế hóa nguyên tắc “tố tụng thân thiện với NKT” trong các bộ luật tố tụng có ý nghĩa rất quan trọng. Bởi nó giúp bổ sung các biện pháp hỗ trợ đặc thù như sự hiện diện của người hỗ trợ, phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu hay môi trường xét xử thân thiện, giảm áp lực tâm lý cho NKT. Song song với đó, cần rà soát và đơn giản hóa các thủ tục hành chính liên quan đến NKT để bảo đảm tính khả thi. Bên cạnh đó, phải nâng cao năng lực của hệ thống TGPL, thông qua việc đào tạo chuyên sâu cho trợ giúp viên pháp lý và luật sư về kỹ năng làm việc với NKT; phát triển mạng lưới cộng tác viên gồm phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu, chuyên gia tâm lý để hỗ trợ khi cần thiết. Đồng thời xây dựng tài liệu pháp luật theo các định dạng dễ tiếp cận như chữ nổi, sách nói, video ngôn ngữ ký hiệu hay văn bản dễ hiểu.
Cải thiện hạ tầng và ứng dụng công nghệ cũng là hướng đi không thể thiếu. Các công trình công cộng, đặc biệt là trụ sở cơ quan tư pháp, phải tuân thủ quy chuẩn tiếp cận dành cho NKT. Hơn nữa, việc đẩy mạnh TGPL trực tuyến qua tổng đài, ứng dụng video call có phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu sẽ tạo điều kiện cho NKT ở vùng sâu, vùng xa dễ dàng tiếp cận dịch vụ. Cuối cùng, cần tăng cường truyền thông để nâng cao nhận thức của xã hội, giúp NKT hiểu rõ và mạnh dạn thực hiện quyền được TGPL của mình; đồng thời thay đổi định kiến xã hội, khẳng định TGPL là một quyền hợp pháp và chính đáng chứ không phải là sự “thương hại”.
Bảo đảm quyền tiếp cận pháp luật và TGPL cho NKT là một nhiệm vụ quan trọng, thể hiện tính nhân văn, công bằng và văn minh của xã hội. Trong bối cảnh Luật Người khuyết tật đang được đề xuất nghiên cứu sửa đổi, đây sẽ là cơ hội để rà soát và hoàn thiện các cơ chế hỗ trợ đặc thù, tạo nền tảng pháp lý vững chắc hơn cho việc thực thi quyền tiếp cận công lý. Chỉ khi những rào cản được tháo gỡ, NKT mới có thể thực sự trở thành chủ thể tích cực, tự tin bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, đồng thời khẳng định vai trò đồng hành cùng sự phát triển của đất nước.
Đỗ Hùng
