Thúc đẩy chuyển đổi số toàn diện và bao trùm – Cần đảm bảo tính tiếp cận

Ngày 31/7/2025, Liên hiệp hội về người khuyết tật Việt Nam đã tiếp nhận báo cáo kết quả đánh giá 20 cổng thông tin điện tử của một số bộ ngành và cổng dịch vụ công do Hội Người mù Việt Nam cùng Chương trình phát triển Liên hợp quốc tại Việt Nam (UNDP) thực hiện đánh giá (được thực hiện cuối năm 2024, đầu 2025 trước khi việc sáp nhập bộ, tỉnh được tiến hành). Đây có thể sẽ là những cơ sở dữ liệu quan trọng để Liên hiệp hội nghiên cứu, tham khảo và đưa vào các báo cáo của Liên hiệp hội gửi các cơ quan chức năng cũng như trong việc báo cáo thực hiện Công ước quốc tế về quyền của người khuyết tật. Mà trước tiên sẽ là cơ sở để khuyến nghị các cơ quan chức năng, bộ, ngành, địa phương sau sáp nhập, thiết kế lại cổng thông tin điện tử cũng như cổng dịch vụ công trong đó quan tâm nhiều hơn đến các tiêu chí, tiêu chuẩn kỹ thuật tiếp cận đối với người khuyết tật. Qua đó, thúc đẩy nâng cao khả năng tiếp cận của người khuyết tật trong bối cảnh chuyển đổi số đang diễn ra mạnh mẽ.

Để có được những kết quả đánh giá khách quan là sự nỗ lực của các bên liên quan trong việc xây dựng kế hoạch và triển khai các hoạt động sao cho phù hợp, đảm bảo tính logic nhất là đạt được hiệu quả mục tiêu như mong đợi. Đó là kết quả của một chuỗi hoạt động ở nhiều tầng quy mô, từ sự đánh giá độc lập của chính những người khuyết tật ở đa dạng mức độ và dạng khuyết tật như người khiếm thị, người khó khăn trong vận động,…. đến tổng hợp, phân tích số liệu, báo cáo chi tiết, tham vấn các bên liên quan để rồi có những tác động thiết thực nhằm từng bước cải tạo, thay đổi… đảm bảo tính tiếp cận đối với đông đảo đối tượng trong xã hội. Những hoạt động cuối trong chuỗi hoạt động này là chương trình tập huấn với sự tham dự của đại diện nhiều bộ, ngành trung ương và địa phương cũng như các tổ chức quan tâm, bao gồm cán bộ phụ trách công nghệ thông tin, quản trị cổng thông tin, chuyên viên chuyển đổi số và cả cán bộ truyền thông của các cơ quan. Đặc biệt, sự tham gia của các đại biểu đến từ các cơ quan báo chí – truyền thông với vai trò vừa là người cung cấp thông tin, cũng vừa là đơn vị đang vận hành hệ thống điện tử phục vụ công chúng trong đó một trong số nhóm đối tượng bạn đọc được ưu tiên hướng đến có người khuyết tật.

Với sự lựa chọn các cổng thông tin điện tử của các bộ, ngành cùng sự tham gia của các dạng khuyết tật cũng như sự đa dạng trong thành phần đại biểu trong các chương trình tham vấn, tập huấn không chỉ mang đến góc nhìn đa chiều, toàn diện, đầy đủ hơn mà còn giúp tạo nền tảng xây dựng những đề xuất phù hợp với từng loại hình hệ thống phù hợp với chức năng, đảm bảo đặc thù và hiệu quả mục tiêu của từng đơn vị. Sau chương trình tập huấn, dự kiến Ban Tổ chức sẽ phối hợp và hỗ trợ 02 đơn vị sửa đổi cổng thông tin điện tử đảm bảo tiêu chuẩn tiếp cận. Trong đó, ngay sau buổi tập huấn ngày 31/7/2025 tại Ninh Bình, cán bộ Trung tâm Chuyển đổi số Bộ Dân tộc và Tôn giáo đã thông báo một tin đáng mừng là Trung tâm sẽ đăng ký nhận hỗ trợ kỹ thuật từ dự án, trở thành đơn vị thứ hai (sau Bộ Khoa học và Công nghệ) quyết tâm phát triển cổng thông tin điện tử đáp ứng chuẩn tiếp cận.

Toàn cảnh buổi tập huấn ngày 31/7.

Có thể nói, với những người trẻ hay người có kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin thì một biểu mẫu điện tử có thể chỉ mất vài phút để điền. Nhưng với những người gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận công nghệ như hạn chế năng lực, kiến thức, thiếu phương tiện kỹ thuật…. đặc biệt là đối với những người khuyết tật như khiếm thị, khiếm thính, người có thần kinh nhạy cảm… việc tiếp cận một webside nhất là những webside không đảm bảo các tiêu chuẩn tiếp cận như không hỗ trợ trình đọc màn hình, không có mô tả hình ảnh, phụ đề, hoặc có yếu tố động, ….  thì đó lại là một câu chuyện “bất cập” và dễ dàng rơi vào tình huống “bị gián tiếp từ chối”. Điều đó không chỉ làm hạn chế đi quyền tiếp cận thông tin, mà còn làm gián đoạn khả năng tìm hiểu pháp luật, phục vụ nhu cầu hay thậm chí là thực hiện nghĩa vụ công dân một cách đầy đủ.

Do đó, nếu không tính đến khả năng tiếp cận của các cổng thông tin điện tử, thì chính người khuyết tật – những công dân vốn đã dễ bị lề hóa nay lại tiếp tục bị đẩy ra ngoài “khỏi dòng chảy số” của xã hội. Điều này đi ngược lại với tinh thần ‘không để ai bị bỏ lại phía sau’ trong chuyển đổi số quốc gia và khiến mọi chính sách trở nên thiếu công bằng và không đảm bảo sự toàn diện, bao trùm.

Chính vì vậy, ý tưởng về hoạt động nâng cao tính tiếp cận của các cổng thông tin điện tử, dịch vụ công trực tuyến của Hội Người Mù Việt Nam và các đối tác là một hoạt động rất thiết thực, ý nghĩa cả về mặt quy định, chính sách đến các vấn đề xã hội, đảm bảo cho một sự hòa nhập bình đẳng của tất cả mọi người.

Ảnh minh họa: một thống kê báo cáo của IPS.

Cuộc khảo sát được tiến hành bằng phương pháp có hai nhóm đánh giá gồm nhóm những người dùng trình đọc màn hình (người khiếm thị) và nhóm những người không dùng trình đọc màn hình. Căn cứ đối chiếu là tiêu chí đánh giá kết hợp WCAG 1.0 và WCAG 2.1 AA, với các thành phần như: tiêu đề trang, liên kết, bảng, hình ảnh, thanh điều hướng, chức năng tìm kiếm,…

Nhóm người dùng trình đọc màn hình (nhóm A) đánh giá điểm trung bình của tất cả các cổng chỉ đạt 3,4/5, trong đó chỉ có 2 cổng (Bộ Y tế và Bộ Khoa học & Công nghệ) đạt trên 4 điểm – được xem là khá tốt. Tiêu chí yếu nhất là “mốc trang” với điểm trung bình chỉ 1,43/5. Các lỗi phổ biến bao gồm: thiếu mô tả hình ảnh (alt text), không được gắn nhãn rõ ràng, đề mục sai cấu trúc, không hỗ trợ phím tắt hoặc tương thích trình đọc màn hình yếu. Đặc biệt, không có cổng nào đạt chuẩn mô tả văn bản cho hình ảnh hoặc biểu tượng, và tiêu chí “mốc trang” – vốn giúp người dùng định vị nội dung – chỉ đạt trung bình 1,43/5.

Trong khi đó, nhóm người dùng không sử dụng trình đọc màn hình (nhóm B) ghi nhận: 0/20 cổng có mô tả văn bản cho hình ảnh/biểu tượng; 0/3 cổng truyền tải thông tin biểu đồ mà không phụ thuộc màu sắc; chỉ 13/20 cổng đảm bảo hiệu ứng nhấp nháy ở mức an toàn.

Ảnh minh họa: một thống kê báo cáo của IPS.

Cuộc khảo sát được thực hiện độc lập, có tính hệ thống, với mục tiêu không chỉ phát hiện lỗi kỹ thuật, mà còn nêu bật những trải nghiệm thực tế, cảm nhận và mức độ sử dụng hiệu quả của các hệ thống điện tử hiện hành. Và Kết quả khảo sát cho thấy, rất nhiều cổng dịch vụ công và cổng thông tin điện tử tại Việt Nam vẫn còn gặp trở ngại lớn về điều hướng, tương thích với trình đọc màn hình, hiển thị di động, thiếu chú thích hình ảnh hoặc biểu mẫu khó thao tác với người không dùng chuột. Căn cứ xoay quanh Bộ tiêu chuẩn quốc tế về tiếp cận số – Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) do W3C ban hành. Phiên bản mới nhất, WCAG 2.2, được phân tích kỹ lưỡng về cấu trúc nguyên tắc (P (perceiveable) – nhận thức được, O (operable) – vận hành được, U (understandable) – hiểu được, R (robust) – ổn định) và 21 tiêu chí đo lường mức độ truy cập từ cơ bản đến nâng cao.

Đại diện IPS trình bày kết quả khảo sát do IPS và Hội Người mù Việt Nam tiến hành để các đại biểu có thêm cơ sở dữ liệu.

Cũng theo một cuộc khảo sát gần đây của Viện Nghiên cứu chính sách và Phát triển truyền thông (IPS) phối hợp cùng Hội Người mù Việt Nam cho thấy: Phần lớn các cổng dịch vụ công trực tuyến cấp tỉnh và ứng dụng di động thông minh hiện nay chưa đảm bảo tốt khả năng tiếp cận cho người khuyết tật. Trong số 34 cổng được đánh giá (trước khi sáp nhập), nhiều nền tảng gặp lỗi như thiếu mô tả hình ảnh, cấu trúc tiêu đề không hợp lý, biểu mẫu thiếu nhãn rõ ràng, gây khó khăn cho người khiếm thị dùng trình đọc màn hình. Ứng dụng di động cũng gặp vấn đề về điều hướng, giao diện bị đơ, khó dùng.

Bên cạnh đó, khảo sát này cũng ghi nhận một số điểm sáng như tính năng tra cứu kết quả, hỗ trợ nộp hồ sơ trực tuyến và cho phép đánh giá mức độ hài lòng. Tuy nhiên, để đạt được tính bao trùm thực sự, các nền tảng cần tuân thủ chuẩn wcag 2.0 trở lên, đồng thời tích cực tham vấn người khuyết tật ngay trong quá trình thiết kế và rà soát định kỳ.

Trong lời phát biểu khai mạc lớp tập huấn, bà Đào Thu Hương, cán bộ Chương trình Hòa nhập Người khuyết tật của UNDP nhấn mạnh: Giai đoạn tinh gọn bộ máy này, khi các cơ quan đang phát triển và nâng cấp các cổng thông tin điện tử, là thời điểm vàng để tích hợp tính dễ tiếp cận vào các nền tảng đó, đáp ứng các quy định của Nhà nước và các cam kết của Việt Nam với quốc tế, và cũng là cách tiết kiệm chi phí và công sức bảo trì, cập nhật sau này. Nếu người khuyết tật được tham gia trong quá trình thiết kế đó, chúng ta sẽ đảm bảo các cổng thông tin đáp ứng tốt nhất cho nhu cầu tiếp cận của họ, vì không có ai hiểu nhu cầu tiếp cận của người khuyết tật bằng người khuyết tật.

Bà Đào Thu Hương phát biểu tại Chương trình tập huấn.

Cũng theo vị đại diện của UNDP thì lộ trình triển khai cụ thể sẽ ở tùy từng cơ quan, tổ chức nhưng cũng rất mong có những định hướng về khoảng thời gian cụ thể cho từng giai đoạn. Bên cạnh đó, UNDP cũng hoàn toàn có thể hỗ trợ về kỹ thuật hoặc một số nội dung khác trong khả năng và định hướng để giúp các đơn vị phát triển, cải tiến hệ thống theo hướng tiếp cận toàn diện hơn.

Còn theo bà Nguyễn Minh Châu, điều phối viên quốc gia dự án của UNDP cho biết thêm: Bên cạnh các cổng dịch vụ công trực tuyến, cổng thông tin điện tử của các bộ, ban, ngành, nhiều trang báo chí điện tử hiện nay tuy có lưu lượng truy cập cao nhưng dường như lại chưa được đánh giá mức độ tiếp cận. Và từ tập huấn này, có thể sẽ là cơ sở giúp các cơ quan báo chí điện tử phát hiện những hạn chế trong việc đảm bảo và tang cường tiếp cận đối với kênh thông tin của mình. Đồng thời, mong muốn những báo cáo như thế này sẽ giúp các cơ quan báo chí biết mình thiếu ở đâu, hạn chế chỗ nào và có được một số kiến thức cơ bản để có thể có định hướng sửa đổi phù hợp như tiêu đề đúng chuẩn, cấu trúc heading logic, phông chữ, độ tương phản và các tính năng trợ giúp khác. Điều đó không chỉ đảm bảo góp phần cho công cuộc chuyển đổi số mà trên thực tế đây còn là hoạt động để các cơ quan báo chí như chúng tôi có thể phát triển thêm được những đối tượng bạn đọc tiềm năng như người khuyết tật, người già… những đối tượng thường hạn chế và dễ gặp khó khăn trong việc tiếp cận thông tin.

Có thể nói, chuyển đổi số bao trùm không thể chỉ nhìn từ hạ tầng – mà phải từ chính người sử dụng. Khi người khuyết tật và đông đảo, đa dạng mọi đối tượng có thể sử dụng dịch vụ công một cách thuận lợi, bình thường thì  đó mới là thành công thực chất của công tác chuyển đổi số.

Sau hoạt động này, cùng những chia sẻ về kết quả các cuộc khảo sát (dù được tiến hành trước khi sáp nhập), các căn cứ tiêu chí về đảm bảo tiếp cận nhưng cũng sẽ là cơ sở để các cơ quan, đơn vị rà soát lại mức độ thân thiện và tiếp cận của cổng thông tin điện tử, dịch vụ công. Và qua đó, Hy vọng rằng, với khởi nguồn từ sự tiên phong của các cơ quan nhà nước cùng các cơ quan báo chí trong việc thay đổi cũng như trách nhiệm làm cho nền tảng của mình trở nên thân thiện, dễ tiếp cận hơn đối với đông đảo các nhóm đối tượng trong xã hội sẽ tạo nên làn sóng lan tỏa giá trị tiếp cận bình đẳng số trong cộng đồng, xã hội.

Tiến sĩ Cù Kim Long Phó Giám đốc Trung tâm Công nghệ thông tin Bộ Khoa học Công nghệ phát biểu tại Chương trình tập huấn ngày 31/7.

Và xin mượn câu của TS. Cù Kim Long, Phó Giám đốc Trung tâm Công nghệ thông tin Bộ Khoa học Công nghệ phát biểu tại Chương trình tập huấn ngày 31/7 để thay cho lời kết: Việc đảm bảo tiếp cận của các nền tảng số không tốn kém về chi phí, không phức tạp về kỹ thuật, mà vì chúng ta đang “quên” làm một số thao tác kỹ thuật. Để biến lời nói “không ai bị bỏ lại phía sau” thành hành động, chúng ta cần thực hiện những thao tác ấy. Một việc nhỏ, nhưng mang tính nhân văn, bao trùm, và mang lại lợi ích cho nhiều người.

PV