Trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền và xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin pháp luật cho mọi công dân là một yêu cầu tất yếu. Đối với người khuyết tật (NKT), điều này càng có ý nghĩa quan trọng khi họ không chỉ là đối tượng cần được bảo vệ mà còn có thể trở thành chủ thể tích cực trong hoạt động truyền thông pháp luật. Việc nhận diện, nghiên cứu và phát triển mô hình “NKT – chủ thể truyền thông pháp luật” chính là hướng đi tiến bộ, góp phần thúc đẩy bình đẳng và hòa nhập toàn diện.
NKT thực hành truyền thông trong lớp tập huấn nâng cao kiến thức pháp luật và kỹ năng cho NKT
Hệ thống pháp luật Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng trong việc tạo hành lang pháp lý cho sự tham gia đầy đủ và bình đẳng vào mọi phương diện của đời sống – xã hội của NKT. Các quy định tại Hiến pháp 2013, Luật Người khuyết tật 2010, Luật Phổ biến, giáo dục pháp luật 2012, Luật Tiếp cận thông tin 2016 và các văn bản quy phạm khác đều khẳng định quyền bình đẳng và tạo điều kiện thuận lợi cho NKT. Đặc biệt, Chỉ thị số 39-CT/TW ngày 01/11/2019 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác người khuyết tật đã đặt ra mục tiêu cụ thể: “Tạo điều kiện để người khuyết tật phát huy năng lực, tham gia bình đẳng vào các hoạt động xã hội”. Chỉ thị này là cơ sở chính trị quan trọng, thúc đẩy các cấp, các ngành cụ thể hóa bằng các chính sách, mô hình để NKT thực sự trở thành chủ thể tích cực.
Trên thực tế, đã xuất hiện những mô hình ban đầu như mạng lưới NKT truyền thông pháp luật tại một số địa phương, hay các chương trình đào tạo “chuyên gia hỗ trợ pháp lý đồng đẳng”, giảng viên nguồn TOT…. và chính NKT nhất là các lãnh đạo, cán bộ truyền thông các tổ chức của/vì người khuyết tật đã được trang bị kiến thức cơ bản để có thể hỗ trợ, tư vấn phần nào cho những người đồng cảnh.
Và ngày càng có nhiều hơn NKT đảm nhận vai trò diễn giả, cũng như tham gia nhiều ngành nghề như luật sư, nhà báo, cán bộ xã hội… Điều này chứng minh rằng, với sự hỗ trợ phù hợp, NKT hoàn toàn có khả năng trở thành những chủ thể truyền thông pháp luật chủ động và hiệu quả.
Việc NKT đảm nhận vai trò chủ thể truyền thông mang lại nhiều ý nghĩa sâu sắc:
– Tăng tính thuyết phục và lan tỏa: Khi NKT trực tiếp truyền tải thông điệp pháp luật, thông điệp đó trở nên chân thực, dễ đồng cảm và dễ tiếp cận hơn, đặc biệt đối với chính cộng đồng NKT.
– Khẳng định quyền công dân đầy đủ: Sự tham gia này thể hiện rõ nét tư cách công dân của NKT – không chỉ là người được bảo vệ mà còn là chủ thể tích cực trong việc truyền tải, giám sát và thực thi pháp luật.
– Thay đổi nhận thức xã hội: Hình ảnh NKT với vai trò chuyên gia, nhà truyền thông góp phần xóa bỏ định kiến, thúc đẩy xã hội nhìn nhận họ dưới góc độ năng lực và sự đóng góp.
– Tạo cơ hội hòa nhập và việc làm: Vai trò này mở ra hướng phát triển nghề nghiệp mới, phù hợp với quy định của Bộ luật Lao động 2019, đồng thời giúp NKT thực hiện trách nhiệm công dân một cách trọn vẹn.
NKT sử dụng ngôn ngữ ký hiệu để truyền thông trong lớp tập huấn nâng cao kiến thức pháp luật và kỹ năng cho NKT
Dù có nhiều tiềm năng, nhưng mô hình này vẫn đang phải đối mặt với không ít rào cản trên con đường phát triển. Trước hết, việc thiếu các cơ chế và chính sách cụ thể để khuyến khích, cũng như tạo điều kiện cho người khuyết tật tham gia đã khiến tiếng nói của họ chưa thực sự được phát huy đúng mức. Bên cạnh đó, rào cản về định dạng thông tin vẫn là một trở ngại lớn: nhiều tài liệu pháp luật chưa được chuyển đổi sang các định dạng dễ tiếp cận như chữ nổi, hay các phiên bản điện tử thân thiện, thuật ngữ chuyên môn cao…. khiến NKT gặp khó khăn trong việc tiếp cận và truyền thông.
Hạn chế trong đào tạo chuyên môn cũng là một yếu tố “cản trở”, khi không ít NKT còn thiếu kỹ năng và kiến thức cần thiết để tham gia hiệu quả vào các hoạt động này. Thêm vào đó, nhiều định kiến xã hội vẫn tồn tại, khiến cho cơ hội tham gia của NKT trong nhiều lĩnh vực chưa được nhìn nhận một cách công bằng. Cuối cùng, tính bền vững của mô hình chưa cao, do phụ thuộc nhiều vào nguồn hỗ trợ bên ngoài, trong khi các điều kiện về tài chính và nhân sự luôn là bài toán cần lời giải.
Tuy nhiên, những rào cản này không làm giảm giá trị của mô hình, nhưng đặt ra yêu cầu cần có sự quan tâm và giải pháp đồng bộ hơn từ Nhà nước, xã hội và chính cộng đồng NKT, để tiềm năng vốn có thực sự được phát huy.
Do đó, để phát triển mô hình một cách hiệu quả và bền vững, cần nghiên cứu, triển khai đồng bộ các giải pháp, có thể kể đến như:
– Tiếp tục rà soát, nghiên cứu, đánh giá tác động và hoàn thiện các thể chế hỗ trợ: Cần sớm ban hành các văn bản hướng dẫn cụ thể hóa tinh thần của Chỉ thị 39 và các văn bản quy phạm; công nhận chính thức vai trò của NKT và thiết lập cơ chế tài chính bền vững cũng như thí điểm, nhân rộng các mô hình hiệu quả nhất là các mô hình để NKT đứng vai trò là chủ thể truyền thông.
– Tổ chức các chương trình tập huấn nâng cao năng lực, đào tạo bài bản và chuyên sâu kiến thức pháp luật: Xây dựng chương trình đào tạo kép, trang bị cho NKT cả kiến thức pháp lý nền tảng lẫn kỹ năng truyền thông hiện đại nhất là việc phối hợp với các tổ chức của và vì người khuyết tật hay những người khuyết tật có trình độ, kinh nghiệm, uy tín cao trong cộng đồng….
– Ứng dụng công nghệ: để phát triển các công cụ hỗ trợ người khuyết tật tiếp cận với pháp luật, chính sách như: chuyển đổi văn bản pháp luật thành các định dạng dễ tiếp cận; xây dựng nền tảng số thân thiện với NKT… nhất là khai thác, ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo.
Có thể nói, mô hình “NKT – chủ thể truyền thông pháp luật” là một trong những chìa khóa để hiện thực hóa các cam kết chính sách, hướng tới một xã hội thực sự không ai bị bỏ lại phía sau. Để biến mô hình thành hiện thực, cần sự chung tay của toàn xã hội, trong đó:
– Các cơ quan nhà nước cần thể chế hóa các quy định hỗ trợ, tạo hành lang pháp lý thông thoáng và nguồn lực cụ thể; hỗ trợ các tổ chức, đơn vị truyền thông nguồn lực để thực hiện truyền thông định hướng, giáo dục.
– Các tổ chức của và vì người khuyết tật, các cơ quan, đoàn thể và các tổ chức khác cần đẩy mạnh kết nối, đào tạo và nhân rộng các mô hình điểm. Đặc biệt phát huy vai trò cầu nối cũng như tổ chức các hoạt động truyền thông chuyên đề.
– Cộng đồng và truyền thông cần nhận thức đúng đắn về người khuyết tật nhất là truyền thông cần có những kế hoạch để thúc đẩy những mô hình chủ thể truyền thông là NKT.
– Người khuyết tật nhất là những có trình độ cao, những người đang là lãnh đạo các tổ chức hội, nhóm, câu lạc bộ…. chủ động tìm kiếm, nâng cao kiến thức pháp luật, kỹ năng để có thể tham gia hoạt động truyền thông phổ biến và trợ giúp đồng cảnh.
– Phát huy lợi thế của các kênh thông tin, truyền thông như trang mạng xã hội, các nền tảng kết nối, đa phương tiện để làm công cụ hỗ trợ, chia sẻ kiến thức pháp luật.
Người khuyết tật là những công dân bình đẳng, họ có đầy đủ quyền và nghĩa vụ tham gia vào đời sống pháp lý. Khi được tạo điều kiện phù hợp, họ hoàn toàn có khả năng trở thành những chủ thể truyền thông pháp luật và mang lại những hiệu quả nhất định, thiết thực. Việc nghiên cứu, đánh giá và phát triển mô hình này không chỉ góp phần hiện thực hóa cam kết “không để ai bị bỏ lại phía sau” mà còn mang lại giá trị nhân văn sâu sắc, biến thông điệp pháp luật thành ngôn ngữ của sự trao quyền và hòa nhập.
Huy Thành – Trịnh Hiền
