1. Đặt vấn đề
Ở Việt Nam, có hơn 6,2 triệu người khuyết tật (theo số liệu Tổng cục Thống kê năm 2020), chiếm khoảng 7% dân số. Tuy nhiên, tỷ lệ người khuyết tật tham gia thị trường lao động vẫn còn thấp; đa phần họ đối diện với rào cản về tiếp cận việc làm, thu nhập và hòa nhập xã hội. Trong bối cảnh đó, doanh nghiệp xã hội (DNXH) nổi lên như một mô hình đặc biệt: vừa thực hiện mục tiêu kinh doanh, vừa tạo tác động xã hội tích cực. Đối với người khuyết tật, DNXH không chỉ mang lại việc làm, mà còn khẳng định giá trị bản thân, giúp họ hòa nhập cộng đồng, đóng góp cho xã hội. Tuy nhiên, hành trình phát triển của DNXH sử dụng người khuyết tật tại Việt Nam còn gặp nhiều khó khan về chính sách thuế. Mặc dù đã có những chính sách ưu đãi nhất định, nhưng trên thực tế DNXH vẫn gặp vướng mắc trong tiếp cận và áp dụng, khiến tiềm năng đóng góp của họ chưa được phát huy tối đa.
Luật doanh nghiệp năm 2020 lần đầu tiên nêu lên tiêu chí để xác định loại hình Doanh nghiệp xã hội (DNXH). DNXH là doanh nghiệp được đăng ký thành lập theo quy định luật doanh nghiệp có mục tiêu hoạt động nhằm giải quyết vấn đề xã hội, môi trường vì lợi ích cộng đồng và dử dụng ít nhất 51% tổng lợi nhuận sau thuế hằng năm của doanh nghiệp để tái đầu tư nhằm thực hiện mục tiêu đã đăng ký. Có thể nói pháp luật đã tạo hành lang pháp lý hoàn chỉnh để loại hình DNXH phát triển và phát huy được nhiều vai trò cả về mặt kinh tế và mặt xã hội. Điều đó đã thúc đẩy sự phát triển mô hình doanh nghiệp xã hội (DNXH) trong những năm qua và đã dần khẳng định vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển bền vững và giải quyết các vấn đề xã hội. DNXH sử dụng lao động là người khuyết tật không chỉ tạo ra giá trị kinh tế, mà còn góp phần an sinh xã hội, khẳng định quyền được làm việc và hòa nhập xã hội của nhóm yếu thế. Đây là mô hình kết hợp giữa kinh doanh với hoạt động xã hội, hướng đến sự phát triển bền vững, không ai bị bỏ lại phía sau. Hiện nay có nhiều DNXH có sử dụng người lao động là người khuyết tật hoạt động trên nhiều lĩnh vực như sản xuất hàng tiêu dùng dệt may, mây tre đan, sản xuất tăm, hương…đã tạo ra nhiều công ăn việc làm và thu nhập và ổn định cuộc sống cho người khuyết tật.
Bên cạnh chính sách khuyến khích, hỗ trợ, tạo điều kiện cho DNXH phát triển thì vẫn còn những khó khăn, trở ngại trong thực tiễn hoạt động, DNXH tại Việt Nam trong đó khó khăn nổi bật là chính sách thuế, vì đây là vấn đề liên quan đến tài chính, doanh thu của doanh nghiệp và phúc lợi cho người lao động. Mặc dù pháp luật đã có quy định ưu đãi, song cách thức triển khai, điều kiện áp dụng và sự thiếu đồng bộ khiến DNXH chưa thực sự hưởng lợi hoặc khó tiếp cận. Do đó, việc nghiên cứu, hoàn thiện và tháo gỡ khó khăn về chính sách thuế là cần thiết, vừa để tạo động lực cho DNXH, vừa để thúc đẩy sự tham gia của toàn xã hội vào việc hỗ trợ người khuyết tật.
(Ảnh minh họa – nguồn internet)
2. Một số vai trò của DNXH
Việc tháo gỡ khó khăn về chính sách thuế cho DNXH sử dụng lao động người khuyết tật là vấn đề cấp thiết bởi những lý do sau:
Về vấn đề an sinh xã hội: DNXH sử dụng lao động là người khuyết tật tạo cơ hội việc làm cho người khuyết tật là nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương thế trong xã hội, đây là nhóm người dễ bị loại trừ khỏi thị trường lao động vốn đang cạnh tranh ngày càng gay gắt trong bối cảnh cách mạng công nghệ số bùng nổ như hiện nay. Việc duy trì và phát triển DNXH đồng nghĩa với việc tạo ra nhiều cơ hội việc làm và cải thiện đời sống, thu nhập cũng như tạo điều kiện để hòa nhập hơn cho hàng trăm nghìn người khuyết tật trong độ tuổi lao động. Trên phương diện kinh tế: DNXH, nếu được hỗ trợ, tháo gỡ các vướng mắc, khó khăn đúng mức, kịp thời, có thể tự chủ tài chính, tạo ra giá trị gia tăng và giảm gánh nặng ngân sách nhà nước cho các chương trình an sinh xã hội. Ở khía cạnh pháp lý: Luật Doanh nghiệp 2020 đã công nhận DNXH, nhưng các quy định chi tiết, đặc biệt về thuế, còn thiếu tính khả thi và. Làm rõ và tháo gỡ các rào cản sẽ góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật, phù hợp với định hướng phát triển bền vững của quốc gia. Khía cạnh quốc tế: Nhiều quốc gia đã xây dựng cơ chế thuế ưu đãi, quỹ hỗ trợ, hay chính sách mua sắm công ưu tiên DNXH. Việt Nam cần tham khảo, học hỏi và điều chỉnh chính sách để bắt kịp xu thế.
3. Một số bất cập chính sách thuế hiện nay đối với DNXH
Có thể nêu ra một số vấn đề còn bất cập sau:
Về thuế thu nhập doanh nghiệp, theo quy định tại Điều 4 Luật thuế thu nhập doanh nghiệp năm 2025, từ ngày 01/10/2025, thu nhập từ hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng hóa, dịch vụ của doanh nghiệp có từ 30% số lao động bình quân trong năm trở lên là người khuyết tật được miễn thuế TNDN. Đây là một chính sách hỗ trợ thuế rất thiết thực cho doanh nghiệp có sử dụng lao động là người khuyết tật, nhưng nhìn chung là diện đối tượng doanh nghiệp được áp dụng vẫn còn hạn chế. Về thuế giá trị gia tăng (VAT), một số sản phẩm, dịch vụ của DNXH được miễn hoặc áp dụng thuế suất 5%, nhưng thủ tục chứng minh và áp dụng còn phức tạp tương đối khó khan, nên cần nghiên cứu áp dụng cơ chế đặc thù đối với DNXH. Về thuế nhập khẩu, khi doanh nghiệp nhập khẩu một số thiết bị chuyên dụng phục vụ cho người khuyết tật trong quá trình làm việc sẽ được miễn thuế nhưng phạm vi áp dụng vẫn còn hẹp, đặc biệt với các máy móc, công nghệ mới được thay đổi liên tục thì cần phải thường xuyên cập nhật để kịp thời hỗ trợ cho doanh nghiệp và người lao động. Có thể nói chính sách thuế chưa đồng bộ, chưa có cơ chế đặc thù được áp dụng chung cho DNXH đặc biệt có sự ưu tiên tối đa cho DNXH sử dụng lao động người khuyết tật. Luật Doanh nghiệp chỉ công nhận DNXH về mặt pháp lý, nhưng chưa có cơ chế thuế riêng biệt để khuyến khích khi doanh nghiệp sử dụng lao động người khuyết tật hạn chế. Đó là chưa kể các khó khăn hồ sơ, thủ tục có liên quan đến thủ tục hành, nên đó là những tác động không nhỏ đến quyền lợi của DNXH có sử dụng lao động người khuyết tật. Hiện nay giữa chính sách thuế và chính sách việc làm cho người khuyết tật nên chưa có cơ chế hỗ trợ mạnh mẽ cho DNXH để họ sử dụng nhiều lao động người khuyết tật.
4. Tạm kết và một vài đề xuất
DNXH sử dụng người khuyết tật là lực lượng quan trọng, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, đảm bảo quyền bình đẳng và hòa nhập của người khuyết tật. Tuy nhiên, những rào cản trong chính sách thuế đang cản trở sự phát triển của DNXH, đồng thời điều này sẽ trực tiếp tác động đến công ăn, việc làm của người khuyết tật. Việc hoàn thiện và tháo gỡ khó khăn về chính sách thuế cần được nhìn nhận không chỉ là một giải pháp hỗ trợ DNXH, mà còn là chiến lược dài hạn để thúc đẩy công bằng xã hội. Nhà nước cần sớm ban hành cơ chế ưu đãi đặc thù, đơn giản hóa thủ tục, đồng thời kết hợp với chính sách việc làm và hỗ trợ thị trường. Trong đó cần một giải pháp toàn diện như: xây dựng cơ chế DNXH được khấu trừ một tỷ lệ chi phí tiền lương và đào tạo việc làm cho lao động là người khuyết tật khi tính thuế như vậy sẽ giảm gánh nặng chi phí, vừa khuyến khích tuyển dụng lao động người khuyết tật. Tiếp theo là đơn giản hóa thủ tục hành chính thuế, Cơ quan thuế cần có mẫu biểu riêng cho DNXH. Tăng cường ứng dụng công nghệ, khai báo điện tử tiện lợi và tiết kiệm chi phí của doanh nghiệp. Gắn chính sách thuế với các chính sách khác Ưu tiên DNXH trong đấu thầu, mua sắm công. Thực hiện xã hội hóa, huy động nguồn lực xã hội, xây dựng quỹ hỗ trợ phát triển DNXH. Nếu được thực hiện đồng bộ, chính sách thuế sẽ trở thành đòn bẩy tài chính và động lực phát triển, giúp DNXH ngày càng lớn mạnh, qua đó mang lại nhiều cơ hội việc làm và cuộc sống tốt đẹp hơn cho người khuyết tật tại Việt Nam./.
(Luật sư Nguyễn Văn Nguyên, Trung tâm Trợ giúp pháp lý Đồng Hành Việt – Tạp chí điện tử Đồng Hành Việt)
