Một số kết quả thực hiện quyền trẻ em năm 2022 trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý.
I. Kết quả thực hiện quyền trẻ em trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý năm 2022
Hoàn thiện thể chế và chỉ đạo, điều hành
Trong năm 2022, Cục Trợ giúp pháp lý đã kịp thời tham mưu Bộ Tư pháp ban hành các văn bản triển khai chính sách liên quan đến công tác trẻ em và trợ giúp pháp lý cho trẻ em như: Triển khai Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2030 và Chương trình về phòng, chống bạo lực gia đình trong tình hình mới đến năm 2025 (Công văn số 536/BTP-TGPL ngày 25/02/2022); Triển khai Chương trình phòng, chống mua bán người (Công văn số 391/BTP-TGPL ngày 14/02/2022), trong đó có chú trọng đến đối tượng là trẻ em. Bên cạnh đó, để hưởng ứng Ngày Quốc tế thiếu nhi (1/6), Tháng Hành động vì trẻ em năm 2022, Cục Trợ giúp pháp lý đã có Công văn số 208/CTGPL-TC&QLCL ngày 09/5/2022 yêu cầu Giám đốc Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương tích cực tổ chức triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nạn nhân bạo lực gia đình, nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Bên cạnh đó, ngày 19/5/2022, Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao ký Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân nhằm bảo đảm kịp thời, tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, trong đó có trẻ em được tiếp cận sớm với dịch vụ trợ giúp pháp lý.
Phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em
Trong thời gian qua, hoạt động trợ giúp pháp lý nhận được sự quan tâm, phối hợp từ các cơ quan, tổ chức ở Trung ương và địa phương. Đặc biệt, gần đây việc phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng có nhiều chuyển biến tích cực, đột phá. Triển khai thực hiện Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng (trong đó có phối hợp chuyển gửi án chỉ định có người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi cho Trung tâm trợ giúp pháp lý), công tác phối hợp giữa Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các cơ quan tiến hành tố tụng được thực hiện một cách nghiêm túc; tạo điều kiện cho người thực hiện trợ giúp pháp lý tham gia đầy đủ các hoạt động tố tụng và bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em…
Đồng thời, các địa phương cũng đang triển khai các quy định của Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của liên tịch Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tư pháp và Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân, tạo điều kiện thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có trẻ em nói chung, trẻ em bị mua bán, trẻ em bị bạo lực, trẻ em bị xâm hại tình dục… được tiếp cận sớm với dịch vụ trợ giúp pháp lý và tham gia tố tụng theo hình thức trực tuyến.
Bên cạnh đó, các tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý trong cả nước đã nhận được sự quan tâm chỉ đạo kịp thời của các cấp chính quyền, các cơ quan tổ chức hữu quan ở Trung ương và địa phương; sự phối hợp chặt chẽ của các cơ quan, tổ chức (như các cơ quan tiến hành tố tụng, Ủy ban nhân dân cấp xã, Sở Lao động – Thương binh và xã hội…) trong việc thông tin, thông báo, chuyển gửi vụ việc và phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý.
Hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý cho trẻ em
Để nâng cao ý thức trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cộng đồng xã hội đối với trẻ em, thời gian qua, Cục Trợ giúp pháp lý – Bộ Tư pháp đã tăng cường các hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý để trẻ em và người thân được tiếp cận, thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của Nhà nước một cách kịp thời, hiệu quả. Cục đã phối hợp với các cơ quan truyền thông để thực hiện hoạt động truyền thông với nhiều hình thức đa dạng, phong phú trên Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam như xây dựng, phát sóng các thông điệp, phóng sự về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, các tài liệu truyền thông về trợ giúp pháp lý, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em; xây dựng, phát hành các video về trợ giúp pháp lý cho trẻ em là nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình, trẻ em bị xâm hại tình dục và bị xâm hại thể chất… Bên cạnh đó, Cổng thông tin điện tử Bộ Tư pháp và Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam thường xuyên đăng tải các bài viết, thông tin về trợ giúp pháp lý. Năm 2022, Cục cũng đã tổ chức một số đợt truyền thông điểm/luân phiên hoặc hội nghị truyền thông về trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao nhận thức của người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan về trợ giúp pháp lý, về quyền trẻ em và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em.
Ở địa phương, các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tăng cường phối hợp chặt chẽ với cơ quan thông tin, truyền thông, tổ chức chính trị – xã hội, tổ chức chính trị, xã hội – nghề nghiệp, tổ chức xã hội – nghề nghiệp, chính quyền cơ sở để truyền thông về trợ giúp pháp lý cho trẻ em bằng nhiều hình thức đa dạng, phong phú (thông qua các đợt truyền thông, các kênh thông tin đại chúng, bảng tin, hộp tin, tờ gấp… về trợ giúp pháp lý).
Các hoạt động truyền thông này ngày càng thu hút được sự quan tâm, phản hồi tích cực từ phía người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan, từ đó, nâng cao nhận thức của người dân nói chung, trẻ em và người thân của họ về quyền được trợ giúp pháp lý.
Hoạt động kiểm tra về trợ giúp pháp cho trẻ em
Năm 2022 mặc dù vẫn còn ít nhiều bị ảnh hưởng của dịch Covid-19 nhưng Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp cũng đã cố gắng tổ chức kiểm tra công tác trợ giúp pháp lý tại địa phương thông qua nhiều cách thức khác nhau, trong đó có kiểm tra trực tiếp tại một số tỉnh, thành phố. Qua kiểm tra thì thấy rằng, các địa phương đều tích cực triển khai hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em bằng các hình thức (tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng), ở lĩnh vực khác nhau (hình sự, dân sự, hành chính, trong đó các vụ việc tham gia tố tụng trong lĩnh vực hình sự chiếm số lượng lớn). Các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em luôn được các địa phương quan tâm, ưu tiên và phân công kịp thời các Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư có kinh nghiệm thực tế, am hiểu tâm lý trẻ em thực hiện. Nhìn chung, qua các vụ việc trợ giúp pháp lý đã giúp trẻ em bảo vệ được các quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ theo quy định của pháp luật. Qua hoạt động kiểm tra này, Cục Trợ giúp pháp lý đã kịp thời nắm bắt những khó khăn, vướng mắc, đề xuất, kiến nghị về hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em; tình hình thẩm định, đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý của các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và có hướng dẫn nghiệp vụ nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả trợ giúp pháp lý, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em.
Kết quả việc thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em
Để bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và triển khai các văn bản có liên quan đến chính sách bảo vệ trẻ em, trong năm 2022 mặc dù bị ảnh hưởng của đại dịch Covid – 19, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên cả nước đã có nhiều nỗ lực trong thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em[1]. Số lượng trẻ em được tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của Nhà nước ngày càng tăng. Trong thời gian gần đây, nhiều vụ việc nổi cộm được báo chí đưa tin, dư luận xã hội quan tâm mà nạn nhân chủ yếu là trẻ em bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán được các Trung tâm trợ giúp pháp lý chủ động, kịp thời tiếp cận nhu cầu trợ giúp pháp lý để cử người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích kịp thời, hiệu quả cho các em. Cục Trợ giúp pháp lý theo dõi, chỉ đạo, trao đổi với địa phương để thực hiện trợ giúp pháp lý theo đúng quy định của pháp luật.
Theo số liệu báo cáo thống kê của các địa phương, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em trong 06 tháng đầu năm 2022 có 1.568 lượt trẻ em được trợ giúp pháp lý, chiếm 14,1% tổng số người được trợ giúp pháp lý, trong đó, số lượt trẻ em được trợ giúp pháp lý thông qua hình thức tham gia tố tụng là 1092 lượt người (chiếm 69,6%), còn lại là tư vấn pháp luật và đại diện ngoài tố tụng. Trong đó có nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công cho trẻ em. Theo báo cáo từ các địa phương, số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công cho trẻ em từ 01/11/2011 đến 30/4/2022 là 320 vụ việc. Có những vụ trẻ vi phạm pháp luật được tuyên mức án giảm hơn so với mức đề nghị trong cáo trạng của Viện kiểm sát hoặc được chuyển khung hình phạt nhẹ hơn hoặc tội danh nhẹ hơn; có vụ việc trẻ em là bị hại được bảo vệ kịp thời, tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của mình, tăng mức bồi thường thiệt hại….
Trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ, đặc biệt là các vụ việc liên quan đến trẻ em bị bạo lực, bị xâm hại, người thực hiện trợ giúp pháp lý cũng có thêm những hỗ trợ khác cho trẻ em và gia đình của trẻ em khi cần thiết như hỗ trợ tài chính, cung cấp địa chỉ, thông tin của các cơ quan liên quan bao gồm cơ quan công an, chính quyền cơ sở, các tổ chức hội, đoàn thể và các dịch vụ hỗ trợ khác như y tế, sức khỏe, kinh tế, tư vấn và các dịch vụ xã hội khác.
Về tăng cường năng lực cho người thực hiện trợ giúp pháp lý
Nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng thực hiện cho người thực hiện trợ giúp pháp lý, trong năm 2022, Cục Trợ giúp pháp lý đã tổ chức 15 lớp tập huấn kỹ năng tham gia tố tụng cho người thực hiện trợ giúp pháp lý, tập huấn giảng viên nguồn về trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em, tập huấn kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị bạo lực, bị mua bán, người khuyết tật thuộc diện được trợ giúp pháp lý (trong đó có chú trọng đến đối tượng là trẻ em); phát hành cuốn tài liệu “Hướng dẫn trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bạo lực giới).v.v. Qua các hoạt động trên đã góp phần nâng cao năng lực cho người thực hiện trợ giúp pháp lý, qua đó nâng cao chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý cho các đối tượng yếu thế, trong đó trẻ em.
II. Đánh giá chung
1. Mặt thuận lợi
– Thực hiện chức năng, nhiệm vụ được giao, Cục Trợ giúp pháp lý đã kịp thời, sát sao chỉ đạo, hướng dẫn các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh/thành phố thực hiện trợ giúp pháp lý cho các diện người được trợ giúp pháp lý, trong đó có trẻ em. Các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, trong đó chú trọng vụ việc tham gia tố tụng nhằm kịp thời cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng cho người được trợ giúp pháp lý mà trẻ em là một trong những đối tượng thụ hưởng.
– Luật Trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành cùng các Bộ luật, luật về tố tụng, Luật Trẻ em đã tạo hành lang pháp lý đầy đủ cho các hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em.
– Công tác phối hợp giữa các tổ chức trợ giúp pháp lý với các cơ quan liên quan, đặc biệt là cơ quan tiến hành tố tụng, hội phụ nữ, hội bảo vệ quyền trẻ em… ngày càng được chú trọng hơn, trên nguyên tắc tạo điều kiện để cùng thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mỗi cơ quan theo quy định của pháp luật.
Với những kết quả trên, có thể khẳng định hoạt động trợ giúp pháp lý đã góp phần không nhỏ trong việc thực hiện các chính sách an sinh xã hội của Nhà nước đối với các đối tượng yếu thế trong đó có trẻ em, đồng thời góp phần triển khai hiệu quả cam kết quốc tế trong Công ước quốc tế về quyền trẻ em.
2. Một số hạn chế, khó khăn
– Vẫn còn một bộ phận người dân, trong đó có trẻ em và người thân của họ chưa thật quan tâm, chưa hiểu biết về pháp luật và quyền được trợ giúp pháp lý hoặc còn e ngại khi tiếp cận với cơ quan, tổ chức có liên quan, kể cả tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý. Vì nhiều lý do khác nhau nên trẻ em (trong đó có trẻ em bị mua bán, bị xâm hại) thường muốn giấu kín vụ việc hoặc cam chịu, không chia sẻ thông tin khi có vụ việc xảy ra; một số trẻ em dân tộc thiểu số không không diễn đạt rõ sự việc bằng tiếng phổ thông; một số trẻ em khuyết tật không dễ dàng vượt qua mặc cảm để thể hiện ý muốn của mình… Do vậy, rất khó cho các cơ quan, tổ chức hữu quan có thể sớm phát hiện và có những biện pháp hỗ trợ phù hợp kể cả việc thực hiện trợ giúp pháp lý.
– Công tác truyền thông về quyền trẻ em và hoạt động trợ giúp pháp lý tại một số địa phương trong đó có vùng miền núi, vùng sâu vùng xa, hải đảo còn chưa được thường xuyên, chưa thu hút được sự quan tâm của trẻ và gia đình trẻ.
– Việc chuyển, gửi vụ việc từ các cơ quan, tổ chức có liên quan đến tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý và ngược lại đôi khi chưa được thường xuyên, đầy đủ và kịp thời. Một số tổ chức xã hội ở địa phương chưa thực sự tích cực, chủ động, phát huy các nguồn lực trong việc hỗ trợ, thông tin và phối hợp với tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý.
– Một số người thực hiện trợ giúp pháp lý của một vài tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý chưa có nhiều kinh nghiệm và kỹ năng làm việc với trẻ em, đặc biệt là trẻ khuyết tật, bị xâm hại, bị mua bán; số cán bộ biết tiếng dân tộc chưa nhiều nên ảnh hưởng tới việc tác nghiệp khi trợ giúp pháp lý cho trẻ người dân tộc ….
– Một số địa phương có điều kiện về cơ sở vật chất chưa thật thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý có hoàn cảnh đặc biệt khi đến yêu cầu trợ giúp pháp lý (lối đi riêng dành cho trẻ em khuyết tật …); chưa có phòng tiếp riêng đối với trẻ em, đặc biệt là trẻ em bị xâm hại.
3. Giải pháp
Để nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, trong thời gian tới, cần tiếp tục thực hiện một số giải pháp như sau:
– Tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là vụ việc tham gia tố tụng để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em.
– Chủ động nắm bắt thông tin, nhu cầu trợ giúp pháp lý và thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng, vụ việc nổi cộm được dư luận xã hội quan tâm, chú ý, các phương tiện thông tin đại chúng như đài phát thanh, đài truyền hình, báo chí hoặc mạng xã hội đưa tin.
– Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ chuyên sâu cho đội ngũ làm công tác trợ giúp pháp lý về kỹ năng trợ giúp pháp lý và việc phối hợp trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là trong những vụ việc tham gia tố tụng cho trẻ em bị xâm hại, bị bạo lực.
– Tiếp tục tăng cường công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý theo hướng đa dạng về phương thức và đổi mới về nội dung, hình thức truyền thông, đặc biệt chú trọng truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ, vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, hiệu quả cho trẻ em và thực hiện truyền thông điểm hoặc luân phiên về trợ giúp pháp lý tại cơ sở để tạo sự lan tỏa.
– Đẩy mạnh hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý trong tố tụng, trong đó có hoạt động trợ giúp pháp lý cho đối tượng là trẻ em bị xâm hại; bảo đảm thực hiện phiên tòa trực tuyến theo quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP và Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân.
Tăng cường hơn nữa trong công tác phối hợp giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý với các cơ quan tiến hành tố tụng, các cơ sở hỗ trợ, trợ giúp, bảo vệ nạn nhân và các cấp chính quyền cơ sở cũng như các đoàn thể xã hội, nhất là Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội người khuyết tật, các hội về bảo vệ trẻ em như Hội bảo trợ trẻ em Việt Nam,… trong hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em.
– Bảo đảm nguồn kinh phí cho hoạt động trợ giúp pháp lý (trong đó có hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em) đáp ứng yêu cầu từ thực tiễn; tăng cường cơ sở vật chất để phù hợp cho những đối tượng đặc thù, trong đó có đối tượng là trẻ em bị mua bán, bị xâm hại….
– Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, đặc biệt là kinh nghiệm trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em; đẩy mạnh việc sử dụng công nghệ thông tin trong quản lý tổ chức, hoạt động giúp pháp lý và vụ việc giúp pháp lý qua Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động giúp pháp lý…
III. ĐỀ XUẤT, KIẾN NGHỊ
Để góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác bảo đảm thực hiện quyền trẻ em trong công tác trợ giúp pháp lý, đề nghị Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương quan tâm hơn nữa trong việc bố trí kinh phí, cơ sở vật chất cho hoạt động trợ giúp pháp lý và trong tuyển dụng, đào tạo nghề, bồi dưỡng đội ngũ chuyên viên để phát triển thành trợ giúp viên pháp lý, nhất là ở những vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc, số lượng trợ giúp viên pháp lý chưa tương xứng với nhu cầu trợ giúp pháp lý trên địa bàn.
